|
|
|
|
|
|
|
|
|
YMIST
|
|
|
|
|
|
|
|
Um å vera fålkele
I desse Hundreåre (desse = dativ for dette) har dæ (æ blir mest uttala likt e)
vårte svalla mykji um å væra fålkele. Og den aigenskapen har vårte spesielt
høgt verdsett her i lande ser dæ ut får. Mange vilja endåte ha uss te tru at
målstri'n æ ain fålgji tå ai slik grasrot- dyrkjing.
Dæ æ nåk noko i di, men me her i fjellbygdo bi gjedne lite sjeptisk (me burde i
alle fall bi dæ). Når dæi sokalla fålkemålsforkjemparadn leggji ut um ko finnt dæ
ska bi bærre me få skrive såm me svalle, samtidig som dai helst jåymæ burt alt
såm minna um Ivar Aasen og gamle Nåri (Noreg). Den såm uppleve noko slikt,
og attpåte æ so heldig at'n sjøna dæ'n ser å håyre, han kunna få lyst te svara
dai noko slik ai gång: Dæ våre (konjungtiv) tærigt (fint) um me mæ' fått skrive
såm me svalla! -Tru ko dai sjønt tå di?
Dette var ei prøve på tradisjonelt mål frå ål i Hallingdal. Når eg skreiv fyrste
delen på dialekt, var det for å få streka under den meiningi eg gjerne vil ha fram i
dette stykket.
Dei ulike linene og nyansane innanfor målrørsla vil det føre for vidt å gje noko
rett bilete av her. Det er eg heller ikkje kompetent til å gjera. Eg skal berre hefte
eit lite bel ved nokre av dei sokalla dialekt- og folkemålsforkjemparane, og noko
av det dei står for.
Eitt av dei argumenti som oftast går att, er vel dette om kor frigjerande det er å
få skrive mest mogeleg likt det ein talar. Då kjem tanken mest uforfalska på
papiret, og mange fleir kan nå mykje lenger, av di dei slepp hefte seg med
framande ord og former.
Dette skal me ikkje blåse av, men det er likevel uklokt å drive denne
mentaliteten for langt.... Tek me ein titt på målprøva ovanfor, ser me snøgt at ei
nynorsknormering med grunnlag i Hallingmålet ville føre oss godt attende mot
Aasen-normalen. Då blir det litt komisk at dei som ivrar mest for samsvar
mellom tale og skrift, ofte er dei same som ivrar mest for å få vekk dei mest
arkaiske dragi i nynorsken. Etter deira meining skal nynorsken vera eit
skriftleg uttrykk for det levande folkemålet (NB! Det same har openlyse
samnorskfolk som målsetnad for sitt språk).
Det store spørsmålet blir då: Kva er folkemål?
At solen og luften på Oslo vestkant ikkje er folkemål vil det fleste gå med på,
sidan dette er ei form som markerer ei sosial grense mot dei på Austkanten.
Men kva skal ein seia når alle sosiale lag i Bergen gler seg like mykje kvar
gong solen tittar fram? Eller når Ranværingen hardnakka påstår at han er
folkele? Trass i at dei som dyrkar folkemålet helst skriv folkeLIG. Sjølv om
denne skrivemåten er identisk med vestkantmålet i Oslo, er han rekna for meir
grasrotvenleg enn den offisielle nynorskformi folkeLEG!
Slik kunne ein finne døme i det uendelege. Skulle ein arbeidar i årdal tilfelleleg
koma til å undrast over meiningi med livet, eller liknande store ting, kan han i
alle fall ikkje vente hjelp av dei mest folkevenlege språkfilologane våre. Med
mindre han ikkje legg om då, og spør etter meininga.
Av dette må me slutte at det er to språkgrupper her i landet, som båe er like
store hindringar for folkemålet. I den eine høyrer den mest reindyrka
norskdansken heime, i den andre kjem det mest reindyrka norske.
Det er soleis mykje ugras som må lukast bort frå den norske folkeåkeren før ein
står åleine att med dei verdige berarane av folkemålet. Og har me fjerna
nordlendingar, vestlendingar og fjellbønder + + , då står ein att med den jamne
mannen i gata på sentral-Austlandet og i dei største byane. Med andre ord, dei
so har dei mest bokmålsblanda dialektane.
No har me altso plassert det landsfemnande folkemålet geografisk og sosialt.
Då kunne det vera interessant å gå eit steg vidare, og sjå litt nærare på kva
oppgåver dette folkemålet er tiltenkt.
Kampen mot maktspråk er eit viktig stikkord i denne samanhengen. Maktspråk
er det same som dansk/riksmål/bokmål, av di dette var eit godt middel
sosieteten hadde til å halde breie lag av folket nede. Med minimal klasseskilnad
og aukande skulegang, er ikkje dette noko stort problem lenger. Ein annan ting
er at ein trass i alt sosialdemokrati aldri kan unngå at enkelte har meir makt
enn andre i samfunnet, og det språket dei brukar vil naturleg nok bli eit
maktspråk. Ein slik einspora kamp mot maktspråket ville og få den fylgja at me
vart nøydde til å kjempe mot nynorsken i alle kommunar der nynorsk er
administrasjonsmålet.
Interessant er det og at eit framhald på den søraustlege vridningi av nynorsken
nettopp vil koma til å skapa eit nytt maktspråk. Ettersom ein stor del av det
norske folket er busett på sentral-Austlandet, vil språket deira koma til verka
som ein undertrykkjings-faktor i høve til folk i meir gris- grendte strok, om me
skal hekte oss på maktspråk-tankegangen.
Det høver heller ikkje godt med verdsetjingi av folket og det folkelege at eit lite,
avgrensa område - som alt er eit maktsenter - og skal få heile den språklege
føremunen.
Noko anna me skal vera merksam på, er kva grasroti sjølv vil. Ynskjer folk på
Austlandet eit anna skriftmål enn det bokmålet dei alt har? Ville dei ta til å
skrive nynorsk dersom ein fekk inn jeg og ikke som valfrie former? Svaret
er nei: Framvoksteren og attendegangen for norsk mål i Trøndelag syner at
mekanismane i høve til språkval bryt fullstendig med lokke-politikken til dei
sokalla folkemålsvenene (les målblandarane).
Nynorsk skulemål gjekk fram i Trøndelag heilt fram til etter krigen. Då
lærebøkene med dei nye folkemålsformene (1938-normalen) kom på slutten
av 1940-åri/byrjingi av 1950-talet, byrja attendegangen for nynorsk skulemål i
Trøndelag. Dette skjedde trass i at nynorsken hadde nærma seg dei trønderske
dialektane (og attendegangen har halde fram heilt til i dag). fylgje
folkemålsvenene er det einskildmenneskets tilhøve til språket som er
avgjerande. Styrken til eit skriftmål er synonymt med kor frigjerande målet
verkar for den einskilde. Og frigjerande blir målet fyrst når det samsvarar mest
mogeleg med talemålet til den einskilde; det blir lettare å skrive = meir
pedagogisk. (Denne halvsagde tankerekkja kan i alle høve ikkje seiast å verka
frigjer-ande: Kvifor skrive berre 50% pedagogisk, dvs. dialektnær nynorsk, og
ikkje skrive 100% pedagogisk, dvs. dialekt?)
Når so røyndomen dei siste 40 åri ikkje høver med det pedagogiske skjemaet,
gjev ein folket skuldi og hentar fram dei magiske løysingane: Fåkunne,
framandgjering, maktkonspira- sjon, undertrykkjing osb.
Den største styrken eit skriftmål kan ha både pedagogisk og generelt, er at det
er konsekvent. Etter rettskrivings-endringi i 1938, har nynorsken mist mykje av
den konsekvensen han frå byrjingi hadde.
Meiningi med Ivar Aasens skrivemåte, var nettopp at han skulle vera samlande
for heile landet - og at han skulle vera historisk rett.
Kvar er so logikken i at ein etter 1938 skriv: Den kvelden ville eg ut, når folk
anten seier: Den kvelden vilde eg ut eller Den kvellen ville eg ut? Kunne det
ikkje likegodt ha heitt: Den kvellen vilde eg ut, og korleis skal ein vanleg
stakkar vita at det ikkje heiter det? Eller kva skal me seia når me må skrive - så
- (så kom eg, men - hoppe -), når båe desse ordi har same vokallyden. Ein lyd
som blir uttala noko ulikt kringom i landet;o-å-ø-, men der bokstaven -o- står
som ein naturleg samnemnar for alle desse uttalevariantane.
- Var endringane i 1938 eit steg nærare folket, må me berre konstantere at dei
var eit feilsteg andsynes både folket og språket. Skal me verne språket og tene
folket på same tid, er det ikkje nok å meine at nynorsk i ein eller fleire av dei
mange valfrie variantane er tøft. Lat oss heller tenkje på at enno, 175 år etter at
Eidsvollmennene sette siste punktum for verket sitt, har ikkje Noreg som nasjon
hatt vilje til å gjera vårt eige skriftmål, nynorsken, til landsdekkjande riksmål.
- Er det like tøft?
Ei gamal dame i Telemark skulle ein gong ha sagt at ho ikkje hadde mykje til
overs for folk som vingla i fjellet: -Det er då berre å vita kvar du har gått det, og
kvar du skal, so veit du kvar du er....
Slik er det i målrørsla og: Me kan ikkje lenger vingle oss bort på avstikkarar og
blindvegar. Me må bli kjende med heile vegen vår, frå den fyrste starten og heilt
fram til målet langt der framme over blånene. Fyrst då kan me få kjensla av at
det er ein større fridom i språket. Ikkje eit lite stykke valfridom til å skilja
bygdelagi. Men ein større fridom som ligg i det at kvar einaste levande nasjon
treng sitt eige skriftmål...
Bodil Haug, 20040723Andre artiklar um same emnet
|
|
|
