Norskrift arbeidstidsskrift for nordisk språk og litteratur, Oslo, 1999

Vestmannen fekk for ei heil stund sidan tilsendt publikasjonen Norskrift til melding med tanke på tvo artiklar av målmennene Bård Eskeland og Oddmund Hoel. Av ymse årsaker hev dette skriftet vorte liggjande.

Norskrift er eit fagtidsskrift for institutt for nordistikk og litteraturvitskap i Oslo. Dette nummeret av publikasjonen er på 140 sidor. Tvo av artiklane er skrivne av Bård Eskeland og Oddmund Hoel.

Bård Eskeland tek fyre seg bergensdialekten. Eskeland gjev oss eit stutt historisk yversyn yver språklege endringar i bergensmålet og tek upp endringsfaktorar. Den store autoriteten på bergensmål var lenge Mikjel Sørli. Sørli var serleg produktiv i millomkrigstidi. Då gav han millom anna ut ei bok um Bjørgvin-namnet. Denne boki svara Jakob Naadland på. Og etter den tid er me ikkje kjend med at diskusjonen hev vorte teke uppatt. Han la vekt på systeminterne forklåringsfaktorar når han skulde peika på kvifor bergensk var so sermerkt og so nært upp til det danske målet. Kort sagt gamalnorsk bergensk utvikla seg til eit sterkt danskprega bergensk.

Ernst Håkon Jahr er ein språkforskar som framleis er aktiv. Han hevdar at ein ikkje kann leggja so stor vekt på språkinterne forklåringsfaktorar som Sørlie. Han meiner at lågtysk og bergensk var innbyrdes forståelege språk og at det var påverknad frå lågtysk til bergensk. Gjenom språkkontakt vart språki meir like.

I dansketidi er det lite å segja um språkutviklingi. Fram til 1800-talet er det mykje som tyder på at det framleis er eit nokso dialektalt mål som vert tala jamvel millom borgarskapen i Bergen. Men utetter 1800-talet hev me fleire vitnemål um at borgarskapen og embetsstanden tek til å nytta eit meir skriftnært talemål. Fleire forfattarar frå slutten av 1800-talet fær fram skilnaden millom det skriftnære bergensmålet og det meir utprega dialektale talemålet. Døme på forfattarar er Amalie Skram og Kristoffer Janson.

Larsen og Stoltz var dei fyste som byrja å studera sosial versjon millom ulike former for bergensk talemål. Granskingane deira vart offentleggjorde i 1911. I tidi etter 1911 er det tydeleg at det serbergenske språktilfanget hev gjenge sterkt attende- Egil Pettersen hev peika på dette i ei ordbok for bergensmålet som han gav ut i 1996.

Talemålsundersøkjingi i Bergen på 1970-talet og ei gransking av Agnete Nesse er dei viktigaste kjeldone til morderne bergensmål. Det er likt til at bergensmålet gjeng mot ei skriftnær standardisering, gamle bergenske høgstatusformer fell ut og dei meste dialektale bergensformene gjeng attende. Men formene eg og ikkje stend fjellstødt millom breide lag av bergensarar.

Bygdemåli vert meir og meir påverka av bergensk. Dei gamle nynorskkommunane Fana, Åsane og Arna vart i 1972 inkorporert i Bergen. Det førde med seg at den tiltakande bydaningi i desse bydelane skaut fart. I dag er det berre Arna som framleis til ein viss grad kann hevda nynorskens posisjon. På same tid som det nynorsknære målet vert tynt av bergensmålet vert det meir godteke å tala nynorsknært. Folk er mindre pripne på kva som er godtakande målbruk.

Oddmund Hoel er òg uppteken av dialektar og sosiolingvistikk. Han tek upp korleis dialektumgrepet hev endra seg i fagmiljøet millom dei som hev drive med talemålsforsking.

Hoel peikar på at det er ulike retningar i sosiolingvistikken. På 1970-talet var det den labovske modellen som var rådande. Labov hadde på 1960-talet innført kvanitative samfundsvitskaplege metodar. Han studerte språklege variablar som klasse, alder, kjønn, utdaning m.m. Dei siste åri hev den interaksjonelle sosiolingvistikken vunne fram. Denne retningi er prega av individorientering og hev havt ei antropologisk, sosialpsykologisk og hermeneutisk tilnærming.

Hoel peikar på desse retningane, men han konsentrerar seg framfor alt um å sjå på utviklingi frå den tradisjonelle målføregranskingi og fram til sosiolingvistikken. Representantar for den tradisjonelle målføregranskingi er Hallfrid Christiansen, Sigurd Kolsrud og Martin Skjekkeland. Desse tri hev alle skrive innføringsbøker i målførekunnskap. Av nyare sosiolingvistiske innføringsbøker tek Hoel fyre seg Helge Sandøy og glyttar til Kjell Venås.

Dialektdefinisjonen til Hallfrid Christiansen byggjer på tvo kriterium at dialekt er ein stadbunden varietet og at dialekten hev avstand til rikstalemålet. Helge Sandøy derimot slær fast at alle talar ein dialekt. I stadenfor å nytta det vanlege dialektumgrepet um stadeigne talemål talar Sandøy um geolekt. Sandøy brukar sosiolekt um variasjonar i talemålet som er valda av sosiale grupperingar.

I den tradisjonelle målføretradisjone stend det diakrone, det vil segja det historiske perspektivet, høgt i kurs. Det er viktig å peika på at dialektane kann førast attyver i soga. For Sandøy er det synkrone perspektivet, det vil segja samtidsperspektivet, mest interessant.. Kvar dialekt utgjer eit sjølvstendig system med sine eigne reglar og opposisjonar. Medan den tradisjonelle målføregransking legg lite vekt på brigde i talemålet legg sosiolingvistane stor vekt på dette. Sandøy nyttar eit eige kapittel um språkendringar.

Målføregranskarane legg vekt på einskapen og konstansen i talemålet, medan sosiolingvistane legg vekt på mangfeldet og variasjon i talemålet innanfor eit dialektumråde.

Men det er ikkje utan vidare råd å slå fast eit eintydig og skjematisk tilhøve millom sosilingvistikken på den eine sida og målførevitskapen på den hi. Det er eit nytt språkleg landskap i dag, forskarane hev fenge nye forskingsobjekt, det hev kome til andre krav til vitskapleg framferd, og det er dessutan slik at mangt av det som sosiolingvistikken la fram som revolusjonerande nytt var ting som det hadde vore forska på fyrr. Sosiolingvistikken er soleis ikkje so ny og revolusjonerande som ein av og til kann få inntrykk av.

Sosiolingvistikken og språkpolitikken hev ofte glide inn i einannan og sosialistisk propaganda hev til tider prega mål og makt og andre tidsskrift mykje.